اشتهارد (eshtehard) سرزمینی است با فرهنگ و تاریخ کهن که در بستر آن تمدّن و زبان و ادبیات این قوم شکل گرفته است. پژوهش حاضر پس از ارائه فهرست همخوان ها و واکه ها به توصیف و تحلیل برخی از مهم ترین فرایندهای واجی در واژه های مشترک بین زبان فارسی معیارو گویش تاتی اشتهاردی می پردازد. همچنین به بررسی ضرب المثل ها و کنایات رایج در میان مردم اشتهارد و بازتاب آن در امور کشاورزی و دامپروری پرداخته و نیز اعتقادات و باورهای عامیانه مردمان این سرزمین را مورد بحث و بررسی قرار داده است. باورهایی که که از اعماق درونشان سرچشمه گرفته و گاه فکر و اندیشه ای نو در وجودشان می دوانده است.
گویش اشتهاردی از گویش های تاتی جنوبی ایران است که قدمت بسیار دیرینه دارد و ویژگی های کهن زبانی را در خود حفظ کرده است. یکی از ویژگی های این گویش، ساخت ارگتیو است که در افعال متعدّی در زمان گذشته و حال به صورت نظام کُنایی مطلق و ناقص ظاهر می گردد. در این گویش واژه ها از حیث تذکیر و تأنیث از هم متمایزند. این تمایز را می توان در اسم ها، فعل ها، صفت ها، ضمایر و حتّی اسم های اشیا و پدیده ها نیز دید. در این گویش علاوه بر مطابقه فعل با نهاد، مطابقه فعل با مفعول هم از لحاظ شخص، شمار و جنسیّت دیده می شود.
در این اثر ضمن بیان تعاریفی از گویش تاتی و پیشینه مختصری از آن، بررسی و تحلیل نظام آوایی، معنایی و دستوری واژگان گویش اشتهاردی با استفاده از مثال هایی بازنموده شده است.
یکی از عناصر مهم ادبیات عامه، ضرب المثل ها و زبانزدهاست که کاربرد و گستردگی آنها نقش بسزایی در دست یافتن به باورها، عقاید و فرهنگ گذشتگان است. این عبارات موجز و کوتاه که بیانگر احساسات پاکِ مردان و زنان خطّه ی عالِم خیز اشتهارد است، سرشار از شور و لطافت و هنر و زیبایی اند و چون از افکار و اذهان پاک و منقّح این بزرگان متأثّرند، بر خواننده تأثیری مضاعف می گذارند.
حجم ضرب المَثَل ها و زبانزدهای زبان تاتی اشتهارد بیش از دوهزار مَثَل می شود که همین نشان از غَنای فرهنگی این زبان است. بر ماست که از این گنجینه ها به خوبی حفاظت کنیم تا دستخوش تغییر و تحوّل ایام نگردند و از گزند و تندباد حوادث روزگار مصون بمانند.
