شعر استعدادی است بالقوه که خداوند به بعضی از انسانها عطا نموده است. شاعران با بهرهگیری از عنصر عاطفه، نظم واژگان و رعایت اصول و قواعد شعری، دست به آفرینش این هنر زیبا و بیبدیل میزنند. لیکوها که در میان قوم بلوچ از برجستهترین شاخصههای فرهنگی و ادبی آنها به حساب میآیند؛ در زمرة اشعار سنتی و کلاسیک قرار دارند؛ در تعریف لیکو میتوان گفت: نوعی تک بیتی موزون و مقفا است که از ویژگیهای برجستة فرهنگی و هنری قوم بلوچ به ویژه مردم سرحد بلوچستان بهشمار میآید. بسیاری از شاعران و خوانندگان این بومی سروده، اذعان دارند پیدایش و انتقال لیکو توسط چوپانان و عشایر قوم بلوچ بوده است. این بومی سروده یک سند پرافتخار و کمنظیر از فرهنگ گذشتة قوم بلوچ است؛ که به صورت شفاهی و سینه به سینه به ما رسیده است. با بررسی در این نوع شعر، نحوة زندگی، باورها، اسطورهها و فرهنگ پرافتخار این قوم اصیل ایرانی به چشم میخورد. لیکو در واقع شعر زندگی قوم بلوچ است. میتوان طبیعیترین رویدادها، چشماندازها و عواطف انسانی را در محتوا و مضمون لیکوها مشاهده کرد. ایران سرزمینی است که تاریخ و تمدن آن خاستگاه فرهنگی باشکوه است و گستردگی این تاریخ در لابهلای فرهنگ کنونی اقوام مختلف همچنان نقش معناداری را بههمراه دارد.
با نگاهی اجمالی به تاریخ و فرهنگ ایران درمییابیم، این سرزمین با تمام تنوع فرهنگی، زبانی و قومی که در خود جای دادهاست، دارای میراثی گرانبها در ادبیات رسمی و شفاهی است.
«درهرکشور و جامعهای، فرهنگی نانوشته وجود دارد که اجزای ضروری آن جامعه بهشمار میرود، این فرهنگ غیرمکتوب که بهصورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسلی دیگر منتقل میشود، فولکلور یا فرهنگ عامه نامیده میشود».[1]
«فرهنگعامیانه یا فولکلور شاخهای از دانش مردمشناسی است و عبارت است: «از مجموعه افسانهها، ضربالمثلها، ترانههای عامیانه، پیشگوییها، اعتقادات، باورها و آداب و رسوم رایج در میان جوامع گوناگون که بهصورت شفاهی یا از طریق تکرار از نسلی به نسلی دیگر منتقل شدهاست».[2]
«اقوام ایرانی از مهمترین منابع و ذخایری هستند که زبان و ادب گذشته و فرهنگ شفاهی ایران را میتوان در میان آنها جستجو کرد. اهمیت دادن به ادبیات و زبان این قوم ارزش نهادن به فرهنگ ایرانی است».[3]
بررسی آثار مکتوب و شفاهی گذشتگان و بزرگان برای عمومِ مردم بهویژه نسل آینده و فرهنگدوست امروز کشور ضروری است، زیرا بررسی آثار مختلف گذشتگان موجب میشود، تا آنان بدانند گذشتگان و نیاکانشان چه باورهایی داشتهاند، به چه شکلی زندگی میکردهاند، دارای چه فرهنگ و تمدنی بودهاند و چگونه فرهنگهای دیگر جهان را تحت تاثیر قرار دادهاند.
قسمتی از تاریخ گذشتة این سرزمین در آثار مکتوبِ بزرگان و اندیشمندان آشکار و نمایان است، اما به رغم تلاشهای زیادِ گذشتگان، باید اعتراف نمود که بخش زیادی از تاریخ غرورآفرین سرزمین طی حوادث و تحولات سیاسی و اجتماعی از بین رفته و بخش اندکی از آن به صورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شدهاست و مسلما در گذر زمان با روایتهای مختلف و عوامل دیگر دچار تحریف و تغییر شدهاند. اما آثار ادبی بهویژه سرودهها و اشعار کلاسیک به لحاظ فرم ومحتوای خاصی که داشتهاند کمتر امکان تغییر و تحریف در آنها وجود داشتهاست؛ بخشی از فرهنگ و تمدن گذشتة ما در میان این نوع آثار نمود دارد و این میراث گرانبها که بصورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده در زبان و ادبیات اقوام مختلف سرزمین ما زیاد است. در این کتاب به بررسی نوع خاصی از تک بیتی (لیکو) که بیشتر در میان قوم بلوچ رواج دارد وگویای قسمتی از فرهنگ و هنر این قوم اصیل ایرانی است میپردازیم.
پیش از پرداختن به نوع ادبی لیکو لازم است که دربارۀ موقعیت جغرافیایی و محدودۀ این پژوهش توضیحاتی داده شود. امید است نسل جوان و نخبة کشور با مطالعه، بررسی و ثبت این نوع آثار متناسب با فرهنگ قومیتهای مختلف و شناخت بیشتر از میراث گذشتگان به سوی آیندهای روشن گام بردارند.
[1] - طوفانی، 1395:2
[2] - صابری مقدم، 2:1390
[3] - جهاندیده، 1390/ ح: 154
