چگونگی پیدایش موسیقی موضوعی بسیار مبهم بوده و اطلاعات موجود فراتر از چند فرضیه علمی و فلسفی نیست و هیچ آگاهی از آغاز و نخستین تحولات موسیقی به دست نیامده است. در هر صورت میتوان این تصور را داشت که موسیقی همیشه وجود داشته است. زیرا، هر انسانی با یک ساز (حنجره) چشم به جهان گشوده، جهانی که سرشار از اصوات و اوزان طبیعت است و به کمک یک نظام پیچیده به نام گوش تمام این اصوات را درک میکند. بنابراین، قابلیت ایجاد و احساس موسیقی موهبتی است که خداوند بهوسیله طبیعت به همه ما ارزانی داشته است.
موسیقی نخستین وسیلة بیان غریزی انسان بوده و احتمال میرود پیش از آنکه انسان زبان را اختراع کند و مکالمهای داشته باشد بهوسیله اصوات موزون، اهداف خود را بیان میکرده که این نیز خود نوعی موسیقی است. موسیقی از دو عامل اصلی صوت و وزن تشکیل میشود، اما، مشخص نیست که انسان کدامیک از این عوامل را پیش از دیگری کشف و استفاده کرده است.
میتوان پیشبینی کرد که لذت حاصل از شنیدن برخی اصوات مانند وزش باد، آب جاری در نهرها، رعدوبرق، صدای جانوران و غیره، انسان را بر آن داشته تا بهوسیله حنجره یا دیگر اشیاء موجود که در اختیار داشته است آن صداها را تقلید کند و به این صورت متوجه شده است که قابلیت آواز خواندن را دارد. سپس امیال غریزی در راستای کوتاه و بلند ادا کردن اصوات و اوزان، او را به کشف وزن هدایت کرده است.
البته این فرضیه را بهصورت معکوس نیز میتوان متصور شد و پیدایش وزن را مقدم بر پیدایش صوت دانست. زیرا، قدیمیترین سازی که توسط انسان کشف شده است، ساز ضربی بوده و میتوان احتمال داد که انسانهای نخستین در قبایل بدوی برای تجسم بخشیدن به هیجانات درونی خود به دست زدن و ضرب گرفتن با اشیاء مختلف یا انبساط و انقباض عضلانی و انجام حرکات موزون پرداخته باشند و سپس برای آراستن و حالت دادن به این ضربها، صوت را به آن افزوده باشند.
بهنظر میرسد که موسیقی از همان ابتدا جنبهای به اصطلاح مذهبی داشته است، زیرا انسان نخستین صداهایی (صداهای طبیعت) که درک کردهاند را مظهر صداهای ماوراءالطبیعه میدانستهاند. بهطور مثال صدای غرش رعدوبرق یا صدای امواج متلاطم دریا را حمل بر غضب یا لطف خدایان خود میپنداشتهاند. مطالعاتی که مورخان و دانشمندان مردمشناسی داشتهاند، نشان میدهد که همه ملل و اقوام در گذشته، مراسم مذهبی همراه با موسیقی و رقص و نمایش داشتهاند و برخی از ملل باستانی هنوز یادگارهایی مانند تراژدی باستانی یونانیان و تعزیه ایرانیان را از اصول و ریشه مذهبی خود حفظ کردهاند.
اما، موسیقی منحصر در همان نقش مذهبی و روحانی خود محدود نماند؛ انسان که خیلی زود قدرت افسونگر، آرامبخش و شورانگیز موسیقی را دریافته بود آن را در تمام جوانب زندگی خود راه داده و پذیرفت. به این صورت بود که موسیقی بهعنوان وسیلهای برای بیان احساسات انسانی و بهطور کلی هر آنچه که بهوسیله کلام ناگفتنی باشد؛ و همچنین برای تهییج و برانگیخته شدن روحیه سربازان و مردم عادی، برگزاری مراسم عید و سوگواری و کار و کوششهای مختلف آدمی در هم آمیخت.
از هیاهوی چَکاچِک شمشیرها در نبردهای باستانی تا طنین دلنشین شیپورهای پیروزی، موسیقی نظامی همواره نبض تپنده تاریخ ایران بوده، اما تأثیری که این هنر در میدانهای نبرد و در شکلدهی هویت ملی ایران داشته، موضوعی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اثر حاضر، خوانندگان را به سفری شنیدنی و پربار در دل تاریخ موسیقی نظامی این سرزمین دعوت میکند؛ سفری که از خروش کَرناهای باشکوه هخامنشیان آغاز شده و تا نغمههای روحبخش مارشهای امروزی امتداد مییابد.
مخاطب در هر صفحه از این روایت تاریخی میتواند سیر تحولات این ژانر موسیقایی را دنبال کرده و با جنبههای گوناگون و بازتاب آن در رویدادهای مهم فرهنگی و اجتماعی ایران، آشنا شود. از موسیقی مذهبی و روایی تا قطعات الهامبخش دوران معاصر، مخاطب تصویر جامعی از مسیر طی شده این هنر گرانبها بهدست میآورد. این اثر با دقتی ستودنی و تحلیلی ژرف، شکوه موسیقی نظامی ایران را به نمایش میگذارد؛ هنری که در طول قرنها به زبان مشترک سربازان، فرماندهان و مردم ایران تبدیل شده است.
این پژوهش جامع، با اتکا به اسناد و متون تاریخی معتبر، به بررسی نقش موسیقی نظامی به عنوان عنصری جداییناپذیر از آیینها، جشنها و رویدادهای مهم تاریخی ایران پرداخته است. کتاب حاضر نشان میدهد که چگونه این هنر، در طول قرون متمادی، نه تنها زینتبخش لحظات شادی و پیروزی بوده، بلکه به عنوان زبانی مشترک، موجب استحکام پیوند میان مردم و ارتش شده و به حفظ و انتقال ارزشهای فرهنگی این سرزمین کمک کرده است. در واقع، موسیقی نظامی همواره بخشی مهم از گستره وسیع موسیقی ایران بوده است. این اثر، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقهمندان به تاریخ موسیقی و تمام کسانی است که به درک عمیقتر از فرهنگ و تمدن غنی و پربار ایرانزمین علاقهمند هستند.
کتاب «آوای فجر»، همگام با به تصویر کشیدن فعالیتهای پرشکوه ارکستر رزمنوازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و آثار درخشان اجرایی آنها در سی و نهمین جشنواره بینالمللی موسیقی فجر، کوشیده است تا خوانندگان را با تاریخچه، هویت، ساختار و دستاوردهای هنری این ارکستر نظامی افتخارآفرین آشنا کند و نقش این قلب تپنده موسیقی نظامی را در عرصه پرورش و ترویج فرهنگ و موسیقی کشور تبیین نماید.
این اثر، علاوه بر معرفی جزئیات عملکرد ارکستر رزمنوازان نزاجا، با تحلیلی عمیق از نغمات ملی و بررسی آثاری که چون امواج خروشان و نواهای دلنشینِ بر گوشِ جان نشسته در جشنواره بینالمللی موسیقی فجر، ابعادی جدید از دنیای غنی موسیقی نظامی ایران را به نمایش میگذارد که نمایانگر روح ملی و فرهنگی این مرز و بوم از دیرباز تا کنون است. این کتاب، با نگاهی تحلیلی، طنین پرشکوه و نفوذ کلام موسیقی نظامی ایران را که در این آثار متجلی شده، به دوستداران موسیقی، تاریخ و فرهنگ کشور ارائه میدهد، تا پژواک این شکوه ماندگار در جان مخاطبان طنین انداز شود.
همچنین در این کتاب خواهید خواند:
کمال هنر در آیینگی است. هنرمندان نیز کمال خود را در صافی و صفا میجویند و ثمرِ صفای درون و پالودگی هنر، آیینگی است؛ از این رو هنرشناسان را باور بر این است که از دریچة هر اثرِ هنری، خواه صوت و خواه صورت، میتوان تصویری تمام نما و تصوری به صحت مقرون، از آن دریافت نمود. هم از بازشناسی آثار رسیده از راهِ درازِ تاریخ است که داورانِ هنر و پژوهشگران میگویند که ایرانیان، همواره دل در گروِ معنا داشتهاند و در پردههای ساز و نغمههای راز به جستجوی حکمت و پیام بودهاند، پیامی که از سویدای دل برآید و به گوش جان شنیده شود. باری، موسیقی نظامی ما بسانِ تمامی هنرهای بالیده در جغرافیای فرهنگی نَجد ایران، چونان درختی است که ریشههایش را تا ژرفای خاک فرو برده و شاخسار سایهگسترش با برگهای تازه و جوان، فضایی نو را میگشاید و پیش میرود.
موسیقی نظامی ایران، هنر و هویت ملی ما است که به عنوان زبانی مشترک در ضمیر مردمان فهیم این مرز و بوم با هر ذائقه و سلیقهای وجود دارد و به عنوان پاسبان شایسته آیینها و سنتهای ارزشمند جامعه ایرانی همواره نقش بیبدیلی در بیان ارزشها و فضایل اخلاقی ایفا کرده است و با فراهم کردن موجبات تقویت حس همبستگی، کار گروهی و خرد جمعی در واقع این هنر اصیل یکی از درخشانترین نقشها را در ادوار مختلف تاریخی ایفا نموده است. موسیقی نظامی کشورمان پرده در پرده، سرشار از زیباییها، کمالخواهیها، رهاییها، ظرافتها و ظرفیتهایی است که هرچند جاری از نغمهها و کلام بلند پیشینیان، سیراب است اما یقیناً گنجایش نگاههای تازهتر و آفرینشهای خلاقانهتر را نیز در خود میبیند و پس از سالها با شرکت در رویداد «جشنواره بینالمللی موسیقی فجر» در مسیر ارتقاء ظرفیتهای خود کوشیده تا از این گونة فراگیر و مؤثر هنری، اقلیمهای کشف نشدة خود را در عرصة تولید و ارائة آثاری شایستهتر و متناسبتر با پیشینة فرهنگی_هنری این سامان جستجو کند.
از این منظر، نگرش سیاستگذاران و دستاندرکاران موسیقی نظامی ایران، درک و گسترش قلمروهای وسیعتر و متفاوتتر موسیقی، در سایة بهرهمندی از تجربة پیشکسوتان و استعداد گشایشگر جوانان است. هدایت بهینه به سمت تحولات سازنده در ساختار و تنوعِ بخشهای آن در نخستین تجربه خود در دوره اخیر و مشارکتدهی گستردة متخصصان موسیقی نظامی در حوزههای برنامهریزی و اجرا بر این موضع، مبتنی بوده است.
امید و انتظار میرود ارکستر رزمنوازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران همچون گذشته با میزبانی هنرستان موزیک نزاجا، به معاضدت و همراهی همه هنرمندان، بتواند نقوشی شایستهتر رقم زند و به آیینگی، تصویری تمامتر و روشنتر از هنرِ مینوی و هنرمندان توانا و پویای موسیقی نظامی امروز، برای فردا به نمایش بگذارد.
خراسان، سرزمینی است پهناور با فرهنگها و قومیتهای مختلف ایرانی؛ این چندفرهنگی و چندقومی در هنر بهطور خاص نمایان است. شاخصترین ویژگی موسیقی شرق خراسان علاوه بر بُعد عرفانی و اخلاقی، بُعد اجتماعی و فرهنگی آن است که هویت انسانی و احساسات درونی مردم این سرزمین را آشکار میسازد. مجموعه این ابعاد در قالب قطعاتی به نام «مقام» در زندگی موسیقایی این خِطه بر اساس تمایلات زیباییشناختی مردم توسط خنیاگران به واسطۀ ساز «دوتار» و آواز «فریادی» روایت میشود. بعضی از قطعات مقامی این منطقه به لحاظ شکل فرمال با فرم ترکیبی «نوبت» در ارتباط هستند که یکی از مهمترین فرمهای موسیقی کلاسیک ایران در ادوار گذشته بوده است. فرم ترکیبی «نوبت»، در حوزۀ موسیقیهای قومی نیز با مراسم آئینی، شادمانی، موسیقی درمانی و غیره قابلیت اجرایی دارد.
کتاب آوای رزم حاصل مجموعه مقالاتی است که به بررسی مشکلات امروزی جامعه موسیقی نظامی پرداخته است.
ضمن بررسی مختصر تاریخ موسیقی نظامی ایران، نیم نگاهی به موسیقی حماسی دوران جنگ نیز داشته و سفری پرماجرا برای آشنایی با شکلگیری تغییر و تحولات و پیشرفت موسیقی نظامی در ایران به دنبال دارد. بهکارگیری طیف متنوع موضوعات، از چالشها و موانع گسترش موسیقی نظامی در ایران گرفته تا اجرای رپرتوار موسیقی نظامی در ارتباط با دوگانگی غیرموقعیتی / موقعیتی، آسیبشناسی و عوامل ایجاد ترومای سازمانی در روند تغییر تخصص کارکنان رزمنواز نیروهای مسلح و بررسی فرم قطعات رایج مورد استفاده در موسیقی نظامی ایران، امکان تجزیه و تحلیل این مباحث را از زوایای کاملاً متفاوت فراهم میسازد.
در کشور ما، منابع محدودی در ارتباط با موسیقی نظامی و حماسی منتشر شده است که بخش اعظم آنها در ارتباط با مسائل تاریخی این گونۀ موسیقایی است. در این طرح پژوهشی سعی شده، تا زوایای نوینی از جایگاه موسیقی نظامی در نیروهای مسلح ارائه شود و برای دسترسی به این هدف، موضوعات مورد بحث را از نگاه متخصصان، کارشناسان و نوازندگان این رشتة هنری عرضه نمودهایم. البته با توجه به همة این مسائل، شاید تمام جوانب موسیقی نظامی در کتاب حاضر عنوان نشده باشند. مقالات کتاب بهگونهای تنظیم و تألیف شدهاند تا خواننده با یک روند تاریخی و در ادامه با ادراکی از مفاهیم با تمامی جوانب و معضلات این گونة موسیقایی آشنا گردد. در انتخاب موضوعات مورد نیاز سعی شده است تا مقالات، پیوستگی و یکپارچگی خود را حفظ نمایند و خواننده را دچار سردرگمی نکنند.
قرن نوزدهم دورهای سرشار از نوآوری، ابداع و خلاقیت بود. بسیاری از آهنگسازان علاقهمند به آزمودن سازهای ملودیک، قطعات موسیقی، فرم و همچنین علاقهمند به ایجاد صداهای جدید و گسترش ارکستر سمفونیک بودند. از میان این علایق در میان آهنگسازان میتوان به ابداع یک ساز جدید با عنوان توبا در خانوادة سازهای بادیبرنجی اشاره کرد که به همراه خانوادة خود، یوفونیوم اختراع گردید. پیشرفت و گسترش ساز توبا در دنیای مدرن قطعاً یک فرایند تکاملی به حساب میآمد اگر چه برای بقای ساز توبا، رونق و شکوفاییهای کنونی آن توضیحاتی روشن وجود دارد در حالی که پیشینیان این ساز تنها در موزهها قابل مشاهده هستند. بسیاری از آهنگسازان بزرگ با استفاده از این ساز در قطعات برجستة خود راه را برای رشد و شهرت ساز توبا و خانوادة آن هموار کردند.
کتاب توبا از گذشته تا امروز با توجه به احساس نیاز نویسنده و لزوم وجود کتابی مرجع برای معرفی و آموزش سیر تکامل و تاریخچه خانوادة توبا و معرفی انواع سازهای موجود در سراسر دنیا و بررسی ویژگی و ساختار کلی آنها برای آشنایی بیشتر نوازندهها و آهنگسازان به رشته تحریر در آمده است. کتابی که در دست دارید انضباط موضوعی سنجیدهای دارد و در دو فصل جداگانه به نگارش درآمده است که عبارتند از:
فصل اول: شامل ترجمة کتاب تاریخچه و سیر تکامل ساز توبا اثر جورج پالتون
فصل دوم: شامل تکنیکهای گسترشیافته در ساز توبا
فصل دوم این کتاب مستخرج از پایاننامه کارشناسی ارشد نویسنده در دانشگاه هنر تهران است. نگارش این کتاب به گونهای است که خواننده بتواند هر یک از این فصلها را مستقل از یکدیگر مطالعه نموده و به رعایت تقدم و تأخر آنها نیازی نداشته باشد و این کتاب برای یادگیری هر چه بهتر مخاطبان به صورت خودآموز تهیه شده است. مطالب این کتاب به عنوان یک منبع علمی و پژوهشی معتبر به صورتی واضح و گیرا برای طیف وسیعی از مخاطبان دانشگاهی و همة علاقهمندان به این رشته تشریح شده است.
