تاریخ رباعی فارسی، سرشار از اُفت و خیز و فراز و فرود است و مرور این تاریخ پُر برگ و بار، رنج و لذّتی توأمان دارد؛ رنج سفر در سنگلاخ تجربههای ناشناخته و راههای ناپیموده و لذّت مجاورت روح با پارهای از بهترین آفریدههای ذهن بشر که در قالب چهار سطر موجز عرضه شده است.
کتاب چهار خطی، مجموعۀ 101 یادداشت کوتاه است که طیف متنوّعی از موضوعات را در حوزۀ رباعی فارسی در بر میگیرد و دامنهای هزارساله را از طلیعۀ تاریخ رباعی تا رباعی دهۀ نود شمسی پوشش میدهد؛ از سیر تحول و پیشینۀ مضامین و روش پردازش موضوعات شعری و نحوۀ تأثیرپذیری شعرا از یکدیگر و ترجمۀ رباعیات از فارسی به عربی و بالعکس گرفته تا شیوهها و شگردهای رباعی نویسی و تحول تشبیهات و استعارات و توجه رباعیسرایان به موضوعات تفننی و حاشیههای تاریخی. در کنار اینها، تحلیل مقاطعی از تاریخ رباعی فارسی و بررسی موضوعاتی همچون رباعیات سرگردان و سرقات شعری و تبیین وجوه ساختاری رباعی، معرفی شاعران گمنام و سیر تحول واژگان و اصطلاحات و امثال و کنایات نیز مورد توجه قرار گرفته است.
سعی شده است در این نوشتارها، بررسی سایه روشن تاریخ رباعی با نگاهی تازه صورت گیرد، و نکات و یافتههای جدید به گونهای عرضه شود که هم برای اهل فن جذابیّت داشته باشد و هم علاقهمندان شعر فارسی آنها را خوش دارند. این کتاب، تاریخ رباعی فارسی یا دربارۀ رباعی نیست. بلکه اندوختهای است که از رهگذر بررسی رباعیات کهن و جدید فراهم آمده است و مطالعۀ آنها، چشم انداز بهتری از تاریخ دراز دامن و پُر مسئلۀ رباعی به دست میدهد.
این یادداشتها، نخستین بار در یک کانال تلگرامی با عنوان «چهارخطی» انتشار یافته و گزیدهای از نوشتههای آن کانال، پس از ویرایش و حک و اصلاح و اضافه، در این کتاب، منتشر شده است.
کتاب چهارخطی در سال 1397، جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را از آن خود کرد.
بیش از یک قرن است که پژوهشگران و دوستداران حکیم عمر خیّام نیشابوری میکوشند از طریق پالایش رباعیّات منسوب بدو، چهرۀ راستینی از این شخصیت جهانی را به تصویر در آورند. این مسیر طولانی، با کامیابیها و ناکامیهای بسیار همراه بوده است.
کتاب حاضر، در دو دفتر تنظیم شده و بدین نیّت فراهم آمده که متنی قابل اعتماد از رباعیّات خیّام و دیگر خیّامانههای تاریخ رباعی فارسی به دست دهد. در دفتر نخست، نویسنده با استفاده از سه معیار توأمان، به انتخاب رباعیّات خیّام از منابع کهن پرداخته است: معیار اول، شناسایی منابع کهن، ارزیابی و دستهبندی آنها و بهکارگیری اصل تواتر و تکرار رباعیّات منسوب به خیّام در آنهاست. معیار دوم، شناسایی گویندگان واقعی رباعیاتی است که طی سالیان متمادی به نام خیّام مشهور شده است. و معیار سوم، داشتن قافیههای چهارگانه است. طبق بررسی مؤلف، در دواوین نُه شاعر آن روزگار، تا 93 درصد رباعیّات، چهار قافیهای بوده است.
در بخش اول کتاب، شرح مفصلی از معیارهای پیشنهادی و روش انتخاب رباعیّات خیّام داده شده است. در گام نخست، با کمک سه معیار انتخاب، 20 رباعی را که واجد هر سه معیار هستند، به عنوان رباعیّات اصلی و اصیل خیّام اختیار شده است. بخش دوم رباعیّات، شامل رباعیّات مُحتمل است. 49 رباعیی که در این بخش جای گرفته، فقط دو ویژگی از معیارهای سه گانه را با خود دارند. در بخش سوم کتاب، رباعیّات مشکوک و مردود مورد ارزیابی قرار گرفته است. از نظر نویسنده، انتساب اغلب این رباعیّات به خیّام مردود است.
دفتر دوم کتاب به منتخبی از خیّامانههای پارسی، در محدودۀ زمانی قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری، اختصاص یافته است. در این بخش، 58 رباعی خیّامانه نقل شده است.
در بخش آخر کتاب، فرهنگ کوچکی از لغات و اصطلاحات خاص موجود در رباعیّات خیّام و خیامانه تدارک دیده شده که هم کلیدی است برای درک بهتر این رباعیّات، و هم میتواند سوابق و لواحق این اصطلاحات را در متون ادبی نشان دهد.
تذکره خلاصة الاشعار، در کنار عرفات العاشقین و تذکره نصرآبادی، از تذکرههای مهم دوره صفوی است و در یک مقدمه، چهار رکن و یک خاتمه بنیان یافته است. بخش خاتمه خلاصة الاشعار به شاعران هم عصر مؤلف در قرن دهم و ابتدای قرن یازدهم اختصاص دارد و مشتمل بر 12 اصل است.
اصل هشتم خاتمه خلاصة الاشعار، ویژه شاعران یزد و کرمان و نواحی آن است و سرگذشت و نمونه شعر 40 شاعر با حدود 7400 بیت شعر در این دفتر درج شده است. بخش نخست این دفتر، به شاعران یزد و ابرقوه و زواره و اردستان میپردازد و بخش دوم، مخصوص شاعران کرمان و سیستان و نواحی هند و افغانستان است.
تقی کاشانی، معروف به میر تذکره، چهل سال بر سر گردآوری این تذکره وقت گذاشته و ویرایش نهایی آن را در سال 1016 هجری قمری به پایان بُرده است. کاشانی در فاصله سالهای 981 تا 1013 قمری مشغول گردآوری و تدوین احوال و اشعار شاعران بخش یزد و کرمان و نواحی سیستان و هندوستان بوده است.
اهمیت این تذکره در ذکر نام و شعر شاعران فراموش شده دیار یزد و کرمان است و میتواند ما را در شناخت و تدوین تاریخ ادبیات محلی این دو منطقه یاری رساند. در مورد شاعران شناخته شده و صاحب دیوان هم، بعضی از اشعاری که در این تذکره آمده، در دیوانهای چاپی نیست. ضمن اینکه، دستنویس این تذکره که در سال 1013 هجری کتابت شده، بر اغلب دستنویسهای دواوین شعرایی مثل وحشی بافقی، فیضی دکنی و سنجر کاشانی مقدّم است.
تصحیح کتاب بر مبنای یک دستنویس اصلی و شش نسخه کمکی صورت گرفته است. نسخه اساس این تصحیح، دستنویس متعلق به کتابخانه شخصی ادیب برومند است که 1243 برگ دارد و ظاهراً محمد شرف ابن نظام کاشانی، خواهر زاده مؤلف که کاتب خاص او بوده، آن را در حوالی سال 1013 ق کتابت کرده است.
کتاب، مقدمهای در شناخت ویژگیهای این بخش تذکره و بیان روش کار دارد و یادداشتهایی در مورد شاعران کتاب و فهرست اشخاص، کتابها و جایها در انتهای کتاب جای گرفته است.
این کتاب، در بردارنده 4200 رباعی کهن پارسی از 35 شاعر معروف و گمنام از سده ششم تا یازدهم هجری است. نیمی از رباعیات این کتاب برای اولین بار است که چاپ میشود و مابقی رباعیات نیز تصحیحات جدید از رباعیاتی است که قبلاً به چاپ رسیده است.
در این دفتر ، رباعیات نویافته و چاپ نشدهای از سنایی غزنوی، عثمان مختاری، امیر معزی نیشابوری، انوری، اثیر اخسیکتی، امامی هروی، سلمان ساوجی، صوفی آملی و محمد سعید تنهای قمی جای گرفته است. 235 رباعی نویافته سنایی غزنوی، رهاورد مغتنمی برای عرصه رباعی پژوهی و سنایی پژوهی است. 159 رباعی نویافته انوری نیز که بر مبنای چهار دستنویس کهن دیوان انوری و هفت جُنگ و تذکره فراهم آمده، از دیگر بخشهای این کتاب است. از امیر معزی شاعر قرن ششم، در دیوان چاپی تنها 177 رباعی دیده میشود. در «جُنگ رباعی» 505 رباعی معزی گردآوری و تصحیح شده که 328 رباعی بیش از نسخه چاپی دارد.
بخشی از «جُنگ رباعی» به گردآوری رباعیات عایشه مقریه، بابا افضل کاشانی، سایل نهاوندی، صوفی کرمانی، مظفر حسین کاشانی، پیامی کرمانی، حقی خوانساری، نذری قمشهای و میرصابر اصفهانی اختصاص دارد. این رباعیات بر مبنای جنگهای خطی و تذکرههای چاپ نشده و تعدادی از منابع چاپی فراهم آمده است. عایشه مقریه بعد از مهستی گنجوی از نامورترین زنان رباعیگوی پارسی است و در قرن ششم هجری میزیست. در این دفتر برای اولین بار، 44 رباعی او بر مبنای 15 منبع خطی و چاپی عرضه شده است. همچنین 73 رباعیی که در این کتاب به اسم بابا افضل کاشانی گرد آمده، قدیمترین اسناد رباعیگویی این حکیم پُر آوازه قرن ششم و هفتم هجری است و از لحاظ صحت استناد، بر همه چاپهای پیشین مزیت دارد.
علاوه بر این، رباعیات موجود در دواوین اشرفی سمرقندی، پوربهاء جامی، سید عضد یزدی، سید جلال عضد یزدی، جلال خوافی، روح عطار شیرازی، کمالالدین کاشانی، کاتبی ترشیزی، شیخی طبسی، امیدی تهرانی، موالی تونی، محوی همدانی، نظام دستغیب شیرازی و غیاث حلوایی شیرازی بر مبنای یک یا چند دستنویس تصحیح یا بازتصحیح شده است. دیوان اغلب این شاعران تا کنون به چاپ نرسیده و دسترسی محققان تاریخ رباعی فارسی به رباعیات ایشان، موجب گشایش در عرصه رباعیپژوهی میگردد. از جمله این رباعیات، 537 رباعی محوی همدانی است که از رباعیگویان صاحب سبک دوره صفوی به شمار میرود و رباعیات او برای اولین بار بر مبنای پنج نسخه اصلی و هشت نسخه کمکی تصحیح شده است.
گزیدهای از رباعیات عطار نیشابوری و اوحدالدین کرمانی نیز بر مبنای دو دستنویس کهن در این دفتر گنجانده شده است. «اختیارات مختارنامه»، قدیمترین گزیده رباعیات عطار به شمار میرود و مشتمل بر 168 رباعی است و در قرن هشتم فراهم آمده است. 398 رباعی اوحدالدین کرمانی نیز که توسط امین الدین حاج بله از میان حدود 2000 رباعی این عارف رباعیگوی اختیار شده، سند با ارزشی از اقبال حلقههای تصوف به رباعیات اوحد کرمانی است. این گزیده را ابوالمجد تبریزی در سال 721 هجری در «سفینه تبریز» کتابت کرده است.
بیشترین رباعیات این مجموعه به اثیر اخسیکتی اختصاص دارد. اثیر از شاعران معروف قرن ششم هجری و از اقران خاقانی، مجیر بیلقانی و جمالالدین اصفهانی است. دیوان او که در سال 1337 به چاپ رسیده، فقط در بردارنده 67 رباعی است. در مجموعه حاضر، 658 رباعی اثیر بر مبنای چند دستنویس معتبر عرضه شده است. پارهای از این رباعیات، جزو بهترین رباعیات زبان فارسی است و مابقی نیز در شناخت تاریخ رباعی و تحولات زبان و تعیین گوینده رباعیات ناشناخته متون فارسی اهمیت بسیار دارد.
نگارنده، در گردآوری و تدوین رباعیات این کتاب، از 120 نسخه خطی و 180 نسخه چاپی مدد گرفته است و بنا دارد دفتر دیگری از رباعیات کهن فارسی را در مجموعهای دیگر فراهم آورد.
این کتاب در سال 1395 در سی و چهارمین جایزۀ کتاب سال، شایستۀ تقدیر شناخته شد.
شعر کوتاه فارسی، هم از پشتوانه یک سنت غنی و دراز دامن - در ادبیات رسمی و فرهنگ شفاهی - بر خوردار است و هم با اقتضای زمانه همراهی دارد و خود را با شتاب و شیوه دنیای جدید سازگار کرده است. بعضی قالبهای کهن شعر فارسی مثل رباعی، در عصر حاضر همچنان به حضور و حیات خود ادامه دادهاند و اشعار کوتاه متعلق به ادبیات عامیانه و بومیسرودهای کوتاه نیز به رغم تسلط فرهنگ شهری، به دلیل صمیمیت زبان و غنای عاطفی و تصویریشان همچنان خوانندگان و خواهندگان خودشان را حفظ کردهاند.
کتاب حاضر، در قالب مقالات جداگانه، به بررسی گونههای مختلف شعر کوتاه از گذشته تا امروز میپردازد؛ از رباعیات خیام و عطار گرفته تا شعرهای کوتاهی که در سالهای اخیر منتشر شده است؛ و نیم نگاهی هم به نقد و معرفی جریان جهانی شعر کوتاه از رهگذر ترجمههای صورت گرفته دارد. این مقالات، از سال 1375 تا امروز، در نشریات مختلف به چاپ رسیده است و باز نشر آنها در قالب کتاب، میتواند به شناخت شعر کوتاه فارسی و چالشها و مسایل آن و جریان مسلطی که امروزه مورد اقبال نسل جوان قرار گرفته است، کمک کند. به همین کوتاهی، در سه فصل تنظیم شده و در بردارنده ده مقاله، 11 نقد و بررسی و سه گفتگو میباشد.
قدم زدن در هوای رباعی
(معرفی کتاب چهارخطی)
احسان رضایی
بارها شنیده و دیدهایم که در برنامههای تلویزیونی یا رادیویی از کارشناس مربوطه میپرسند: به نظر شما فضای مجازی به کتاب و کتاب خواندن آسیب میزند یا نه؟ بعضیها جواب را هم از قبل آماده دارند و فقط میپرسند: به نظر شما فضای مجازی... چقدر آسیب میزند؟ به این دوستان باید نصیحت خواجه شیراز را یادآوری کرد که فرمود: عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگوی. فضای مجازی و شبکههای اجتماعی هزار عیب و ایراد دارند، اما در عمل به کتاب آسیبی نمیرسانند. مخاطب هر کدام از این دو ابزار متفاوت است و بلکه بعضی کتابها به مدد همین شبکههای اجتماعی شکل گرفته و نوشته شدهاند. در همین دو ساله، چند رمان داشتیم که اول پاورقی اینترنتی و تلگرامی بودند. به علاوه، شبکههای اجتماعی و موبایلی امکان تشکیل گروههای مجازی تخصصی برای بحث و بررسی را دادهاند و همین به نویسندگان کتابهای تخصصی کمک میکند موضوع کتابهایشان را پیش از انتشار به نقد و داوری بگذارند. یا نویسندگانی که مطالبشان را ابتدا در همین فضاها منتشر میکنند و بعد، شور و شوق مخاطبان سر ذوقشان میآورد تا کار را ادامه بدهند.
«کتاب چهارخطی» از استاد سید علی میرافضلی یکی از همین نمونههای دستۀ آخر است. این کتاب، مجموعۀ 101 یادداشت است که استاد قبلاً در کانالی به همین نام منتشر کرده بود و البته چندتاییاش هم در همین «مجلۀ کرگدن» چاپ شده بود و حالا مجموعهشان، به اضافه نکاتی که از زمان انتشار تا به حال به آنها اضافه شده، یکجا جمع شده است. کتاب همان طور که از عنوانش پیداست، درباره رباعی یا همان شعر «چهارخطی» است. سیدعلی میرافضلی سالهاست که به صورت تخصصی درباره رباعی و رباعی سرایان تاریخ ادبیات فارسی کار میکند و این جا هم بخشی از همان دانش تخصصی خود را با خواننده در میان گذاشته است.
مطالب کتاب به خاطر همان که ابتدا در فضای مجازی و در فواصل مختلف و گاهی هم به مناسبتهای روز نوشته شده، بسیار متنوع است. اما نخ تسبیح کتاب و نقطه وصل تمام این مطالب به ظاهر پراکنده، ارتباط آنها با رباعی است. یعنی اگر درباره یک آلبوم موسیقی صحبت شده، به رباعیهایی که در آن خوانده شده پرداخته است و اگر بحث درباره کتابی است، با توجه به رباعیات موجود در آن کتاب است و اگر نقل شخص یا شخصیتی تاریخی است، باز هم از رباعیات او یا تضمین اشعارش در قالب رباعی میخوانیم. چنان که دلیل حضور پهلوان پوریای ولی در این کتاب، رباعیات منسوب به اوست و در مورد سهراب سپهری، استفاده از عبارات معروف اشعارش در رباعیات معاصر جایی است که او را به رباعی وصل میکند. این تنوع موضوعی گسترده، هم به دلیل محدوده وسیع موضوعاتی است که ادب فارسی و به خصوص قالب رباعی در طول تاریخ با خود حمل کرده است و هم به خاطر عمری که مؤلف محترم به صورت تخصصی روی یک قالب، یعنی رباعی گذاشته است و درباره آن موضوع و هرچه به آن مربوط است، مطالعه کرده. طوری که کتاب علاوه بر همان زیرعنوان خودش، یعنی «کندوکاوی در تاریخ رباعی فارسی» به ارائه پیشنهاداتی برای آینده و ادامۀ رباعی فارسی (مثل قافیه متفاوت برای مصرع چهارم) هم می پردازد. خلاصه که کتاب، تنوّع موضوعی و مضمونی فراوانی دارد. از نکات فرمی، سیر تاریخی رباعی، رباعیهای با مضمون مشترک، کاربردهای عجیب رباعی (مثلا رباعی به عنوان خطبه عقد)، اقتباسها و گاهی سرقتهای ادبی شاعران از هم، رباعیهای سرگردانی که به چند شاعر منسوب است، ردیفهای خاص در رباعی، تأملهای لغوی، دستور زبان در رباعی، ضرب المثل در رباعی (یک یادداشت درباره این است که «گرگ باران دیده» درست است یا «بالان دیده»؟ و آن هم با مدد رباعیات کهن)... و خلاصه هر چیزی که به رباعی و ادبیات مربوط باشد، در این کتاب هست. حتی یکی از یادداشتهای کتاب، درباره رباعیهایی است که بعضی شاعران دم مرگ و هنگام جان دادن سرودهاند.
همه اینها، کتاب را به یک جُنگ و کشکول تبدیل کرده است که میشود فال فال از آن خواند، به خصوص که هر یادداشت هم چند صفحه بیشتر نیست و دیگر نیازی به آداب و ترتیبی نیست. هر وقت که دلتان خواست یک نکته از تاریخ شعر و ادبیات و شیرین سخنی بخوانید، کافی است سر کتاب را باز کنید و حظش را ببرید و دعایش را به جان جناب میرافضلی بکنید و بقیه کسانی که به نصیحت خواجه شیراز عمل کردند و از همین فضای مجازی هم ماهیهای چنین درشت صید کردند.
مجلۀ کرگدن، شماره هشتاد وهشتم، دوم تیر97، ص 85
