سیر و تطور مفهوم خدا از دکارت تا نیچه

رسالت و وظیفۀ اصلی فلسفه، بحث دربارۀ جهان، انسان و خدا است و ارتباط میان آن‌ها، مورد تاکید همۀ نظام‌های فکری فلسفی (اعم از الهی و الحادی) می‌باشد. از سوی دیگر موضوع خدا و اوصاف فساد و افعال او همواره یکی از پرجاذبه‌ترین موضوعات تفکر و تامل برای انسان بوده است. دربارۀ مفهوم و وجود خدا در مکاتب فلسفی، ادیان و ادوار تاریخی، آرا و نظرات زیادی مطرح شده است، اما هیچ‌یک از این‌ها از معنا و مفهوم خدا، فهمی ثابت و تغییرناپذیر نداشته‌اند. خدای فرهنگ یونانی در دورۀ تفکر پیش سقراطی، تفاوت‌های جدی و اساسی با خدای دوران مابعدالطبیعه دارد و این خدا نیز غیر از خدای متشخص، متعالی و خالق جهان از نظر فلاسفۀ مدرسه است. مفهوم خدا در دوران مدرن و پسامدرن نیز با آن خدا تفاوت‌های کلیدی دارد. به تعبیر دیگر هرچند صانع افلاطون، محرک لایتحرک ارسطو، احد افلوطین، خدای مهربان کلیسا (پدر آسمانی)، جوهر نامتناهی و خلاق دکارت، طبیعت طبیعت‌آفرین اسپینوزا، معطی قوانین اخلاقی کانت، روح یا ایدۀ مطلق هگل به آن حقیقت واحدی اشاره دارند که ما از آن به خدا تعبیر می‌کنیم. اما به هیچ وجه دارای معنا و مفهوم واحدی نیستند. منازعات دینی در اروپا و تا حدودی نارسایی تبیین دین از سوی کلیسا و برخورد آن با ارباب علم، پیشرفت علوم، شک فلسفی و روش عقلی دکارت و دکارتیان و... عواملی بودند که باعث تطور مفهوم خدای مابعدالطبیعه و دین مبتنی بر وحی شدند و بنابراین برای بسیاری از متفکران اروپایی، دین طبیعی (دئیسم) جایگزین دین مبتنی بر وحی (ته‌ئیسم) شد. سپس ظهور هیوم در انگلیس و کانت در آلمان در قرن 18 و انتشار آثار مهم آنان منجر به تضعیف متافیزیک گردید. اندیشۀ کانت در قلمروی فلسفۀ حرفه‌ای، مکاتب بزرگ ایده‌آلیسم پس از کانت و رمانتیسم را به وجود آورد. ایده‌آلیسم هگلی نیز مورد اعتراض برخی از افراد چون فویر باخ و کی‌یرکه گور قرار گرفته است. هم‌چنین در قرن 19 به دلیل مطرح شدن نظریات علمی‌ای هم‌چون نظریۀ تکامل داروین، و رواج مکانیسم نیوتنی زمینه‌های اصلی نگرش‌ الحادی شکل گرفته است. در نظریۀ تکامل، خدا به ویژه خدای دئیستی به طور جدی زیر سوال می‌رود. اندیشۀ مکانیستی نیز، همه‌چیز را به صورت مکانیستی توجیه می‌کرد. هدف اصلی نگارنده از تالیف کتاب حاضر بررسی سیر تطور مفهوم خدا از دکارت تا نیچه در فلسفۀ غرب می‌باشد. وی بنا دارد تا دریچۀ تازه‌ای برای اندیشیدن در خصوص پیچیده‌ترین سوال موجود در عالم هستی (مفهوم خدا) که همیشه ذهن‌ آدمی را به خود مشغول داشته است، پیش چشم اندیشمندان بگشاید.