خاطرات حاج محمدتقی جورابچی: وقایع تبریز و رشت، 30 - 1324 قمری (متن کامل با اضافات)

تجار نقش مهمی در جنبش مشروطه‌خواهی ایران داشتند و شماری از آنان طی سال‌های 1906-1911 میلادی از حمایت خود نسبت به هواداران و مجاهدان جنبش مشروطه فروگذاری نکردند. برخی از بازرگانان به نهضت مشروطه‌خواهی کمک‌های مالی نمودند، مانند حمایت از روزنامه‌های مشروطه‌خواه، تامین پول برای خرید اسلحه، یا حمایت از بست‌نشینی در سفارت انگلیس در تابستان 1906 م. برخی از این تجار خاطرات خود را به رشته‌ی تحریر درآورده‌اند که از آن میان می‌توان به خاطرات یک بازرگان تبریزی به نام حاج محمدتقی جورابچی در دوره‌ی انقلاب مشروطه اشاره کرد. خاطرات جورابچی در اصل برای دست به دست شدن میان حلقه‌ی خصوصی خانواده یا محض اطلاع بستگان نسبی خاندان نوشته شده بود. زمان نگارش این خاطرات از 1325 تا 1330 ق است؛ یعنی هم‌زمان با تنش و قیام علیه سلطنت مطلقه و درگیری با دخالت‌های امپریالیستی روسیه و بریتانیا در ایران. این خاطرات نه تنها از نقطه‌نظر روابط خانوادگی، وضعیت اجتماعی و سیاسی شمال ایران در دوره‌ی انقلاب مشروطه و حضور قوای روس در ولایت آذربایجان در شمال غرب آگاهی‌بخش است، بلکه اطلاعات مفیدی درباره‌ی بازرگانی و تجارت فرامنطقه‌ای در این دوره به دست می‌دهد. این خاطرات مشاهدات ارزشمندی نیز در زمینه‌ی زندگی شخصی و اجتماعی در تبریز، رشت و به طور کلی در شمال آذربایجان و گیلان ارائه‌ می‌کند، یعنی در منطقه‌ی عمده‌ی فعالیت‌های انقلابی در آن زمان. خاطرات جورابچی حاوی اطلاعاتی درباره‌ی بندر انزلی در شمال ایران، باکو و سایر مناطق قفقاز در روسیه، هم‌چنین مسافرت آبی در دریای خزر است و درباره‌ی عشق‌آباد، قوچان و مشهد اطلاعاتی به دست می‌دهد که نویسنده خود، همه‌ی این مناطق را طی این دوره دیده و یا در آن‌ها سکونت داشته است. این خاطرات شامل مشاهداتی است که نویسنده از استانبول و از مسیر قلمرو عثمانی، پورت سعید در مصر، مناسک حج در مکه، زیارت عتبات در بین‌النهریین عثمانی (نجف‌، کربلا و کاظمین) در دوره‌ی انقلاب مشروطه داشته است.