"آران" نه "آذربایجان"، "ترک‌زبان" نه "ترک"

"آران" یا "اران" نام باستانی سرزمینی است میان دریای مازندران و کشور ارمنستان که امروزه آن را با نام جمهوری آذربایجان می‌شناسیم. جمهوری آذربایجان نامی است که پس از سقوط رژیم تزاری در روسیه به این سرزمین اطلاق شد وگرنه در هیچ‌یک از آثار جغرافی‌نویسان و تاریخ‌نگاران و شاعران و سیاحان تا پیش از این زمان چنین نامی ذکر نگردیده است. پس از پایان جنگ جهانی اول (1918 م) زمزمه‌هایی بر سر پیوستن بخشی از خاک کشور ایران، یعنی آذربایجان، به جمهوری آذربایجان شنیده شد. نویسنده در کتاب حاضر، این گرایش‌های سیاسی را عامل نگارش اثر خویش می‌داند و می‌کوشد تا با جست‌وجو در منابع دست اول و ذکر پیشینه‌ی تاریخی منطقه‌ی اران، جعلی بودن نام جمهوری آذربایجان را ثابت کند. وی معتقد است صحبت کردن به زبان ترکی دلیلی بر ترک بودن مردم آن منطقه نیست بلکه این مساله بیش از آن که بحثی نژادی باشد، بحثی زبانی است، زیرا تنها زبان مردم این سرزمین در طول تاریخ تغییر یافته است. به همین دلیل یک بخش ازکتاب به چگونگی دگرگونی زبان پهلوی مردم آذربایجان به زبان ترکی اختصاص دارد. نویسنده نمونه‌هایی از زبان پهلوی مورد استفاده‌ی مردم آذربایجان را می‌آورد. هم‌چنین این تهمت توسط نویسنده رد می‌شود که فارس‌ها بر هم‌میهنان آذری خویش ستم کرده‌اند. نقد دیگر نویسنده بر هزلیاتی است که تحت عنوان لطیفه درباره‌ی هم‌میهنان آذری شکل گرفته است. سندی تاریخی از گویش آذری تبریز، متن آذری نقل از رساله‌ی روحی انارجانی و نقشه‌ای از جغرافیای ایران و اران مربوط به اوایل سده‌ی هجدهم، پایان‌بخش مطالب کتاب به شمار می‌روند.