فراسوی دریای خزر: سفرنامه‌ی آرتور کریستن‌ سن به ایران و ترکستان در آستانه‌ی جنگ جهانی

کتاب حاضر سفرنامه‌ی ایران‌شناسی دانمارکی، "آرتور کریستن سن" به ایران و ترکستان در اواخر دوره‌ی قاجار و در آستانه‌ی جنگ جهانی اول (1293 ش/ 1914 م) است که با هدف تحقیق بر روی گویش سمنانی صورت گرفته است. او بر این باور بود که زبان‌ها دارای منشا خاص خود هستند و برای مشاهده‌ی تحولات زبان‌های هند و اروپایی می‌توان از طریق گویش‌ها به منشا زبان رسید". کریستن سن مسیر پطروگراد، تفلیس و باکو را با قطار طی کرد، سپس با کشتی به رشت رسید، از آن‌جا با درشکه از راه قزوین و زنجان به تهران رفت، پس از یک ماه اقامت، با درشکه به سمنان عزیمت نمود و پس از انجام تحقیقات لازم و ثبت یادداشت‌های مورد نیاز به تهران بازگشت و مجددا به باکو رفت تا از آن‌جا از طریق کشتی به کراسنو و دسک برود. در ترکستان از شهرهای عشق‌آباد، مرو، بخارا، سمرقند و تاشکند بازدید نمود و از طریق روسیه مجددا به کشورش بازگشت. در یادداشت‌های او اطلاعات ارزشمند و فراوانی درباره‌ی ایران آن عصر می‌توان به دست آورد از جمله: وسایل نقلیه و شیوه‌ی مسافرت، عادات و خوی و خصلت ایرانیان، غذاها و آداب غذا خوردن، شیوه‌ی زندگی، اعیاد و مراسم رسمی، افسانه‌ها و باورهای ایرانیان، آداب جشن نوروز و ریشه‌های افسانه‌ای و تاریخی آن، مجالس و میهمانی‌ها، موسیقی و نوازندگان، پست و ارسال مراسلات، وضعیت کاروانسراها، نحوه‌ی مسافرت با کاروان، تفریحات و سرگرمی‌ها، عقاید عامیانه مانند جن و جن‌زدگی، بناهای حکومتی و عام‌المنفعه و تاریخی شهرهای مورد بازدید، تفرجگاه‌ها و بسیاری وجوه دیگر از زندگی ایرانیان در آن عصر. بخش زیادی از سفرنامه به توصیف تهران (از جمله درباره‌ی دروازه‌ها، خانه‌ها، کوچه‌ها، زنان، نظامیان، میدان توپخانه، ساختمان سلطنتی، مساجد، بازار، تراموای شهری، بهداشت، نقالی، مریضخانه، سرگرمی‌ها، فعالیت خارجی‌ها) اختصاص دارد. توضیحات مفصل او از مراسم جشن نوروز و پیشینه‌ی آن، روایت تعدادی از داستان‌های رایج عامیانه، شرح و تحلیل اوضاع و احوال سیاسی داخلی ایران و نقش بیگانگان، از زمان پیروزی مشروطیت تا پایان دوره‌ی قاجار (که به حوادثی چون مجلس اول، استبداد صغیر، اقدامات و سرنوشت محمدعلی‌شاه، مجلس دوم، اقدامات شوستر، مخالفت و اولتیماتوم روسیه، منافع کشورهای مختلف روسیه، انگلستان، آلمان، سوئد، بلژیک و فرانسه در ایران اشاره می‌کند)، از دیگر ویژگی‌های کتاب است. کریستن سن در این سفر 152 نسخه‌ی خطی و چاپ سنگی برای موسسات و کتابخانه‌های مختلف خریداری کرد. در سفر به ترکستان اطلاعات او درباره‌ی مسجد بهائیان در عشق‌آباد، آثار باستانی قلعه‌ی بایرام‌علی، مقبره‌ی سلطان‌سنجر، سلطان‌ قلعه، مساجد و مدارس سمرقند و سایر شهرهای ماوراءالنهر، مقبره‌ی تیمور و آثار دیگر حائز اهمیت است. کتاب از پیشگفتاری درباره‌ی تاریخچه‌ی سفرهای پژوهشگران دانمارکی به مشرق‌زمین برخوردار است که در آن ضمن اشاره به زمان، مسیر، نتایج، آثار و دستاوردهای سیاحانی چون اولتاریوس، کارستن نیبور، راسموس راسیک، نیلس لودوی و سترگور، کریستن سن به ایران، در یک تحلیل کلی سفرهای علمی دانشمندان دانمارکی به شرق را دارای دو ویژگی می‌داند: 1- متاثر از مکتب علمی تجربه‌گرایی متداول در علوم طبیعی، 2- عاری از انگیزه‌های سیاسی و اهداف امپریالیستی. کتاب با عکس‌هایی که کریستن سن شخصا تهیه کرده، همراه است. او دو بار دیگر در سال‌های 1308 و 1313 نیز به ایران سفر کرده است.