تاریخ سری (روی نهفته‌ی تاریخ)

پروکوپیوس، وقایع نگار و منشی بلیزاریوس، سردار بزرگ روم (معاصر و هماورد خسرو انوشیروان ساسانی)، تاریخ دوران خود، به ویژه جنگ‌های بلیزاریوس را در هفت جلد نوشته است که از مراجع مهم تاریخی آن دوران محسوب می‌شود .دو جلد از این مجموعه مربوط به ایران است که سال‌ها پیش تحت عنوان "تاریخ جنگ‌های ایران و روم "به فارسی برگردانده شد .پروکوپیوس در این اثر علاوه بر افشاگری و تسویه حساب واقعیت مربوط به فجایع و مفاسد دوران امپراتور یوسنی‌نیان و امپراتریس تئودورا تشریح کرده است .این کتاب در واقع شرحی است از زندگی دو مرد و دو زن که عبارت اند از" :یوستی نیان که چهل و هفت سال فرمانروای امپراتوری روم بود، و "بلیزاریوس "یکی از سرداران بزرگ روم" .تئودورا "که 25سال همسر یوستی‌نیان و شریک او در فرمانروایی امپراتوری بود، و "آنتونیا"، زنی دلربا که شوهرش بلیزاریوس در چنگ او اسیر بود ."در پیش گفتار مفصل کتاب به قلم نورویچ (مورخ 1965)، پس از تشریح و تحلیل دوران حکومت و اقدامات و سرگذشت چهار شخصیت نامبرده، همچنین اوضاع و احوال امپراتوری روم در زمان آنها، نیز در زمان حیات پروکوپیوس نکاتی درباره چگونگی چاپ این کتاب مطرح می‌سازد . و سپس خاطرنشان می‌کند" :تاریخ سری، عیب جویی خشن و سبعانه‌ای است علیه هر چهار نفر و بسیاری دیگر از مقامات امپراتوری که با بی‌رحمی هم عملکردهای علنی و هم زندگی خصوصی آنان را بر ملا و آنان را از هر گونه قابلیت ستایش یا حتی احترام عادی محروم می‌سازد .کتابی است از آغاز تا انجام ناهنجار و برخی آن را شنیع می‌نامند ".در پیش‌گفتار همچنین درباره محتوا و ارزشهای تاریخی اثر می‌خوانیم" :این کتاب نه فقط تاریخ سیاسی و نظامی، و نه تنها داستان‌هایی رسوا کننده وتلخ و افتراآمیز می‌باشد، بلکه شرحی روشن و زنده از زندگی در آن دوران است .بیزانس سرشار از زیبایی و شکوه و نیز سرشار از فساد مذهبی و اخلاقی بود .ما درباره اوضاع اسف بار کلیسا و شخصیت‌های پست برخی از اسقف‌ها و شیوه‌های محرمانه‌ای که برای افزودن بر ذخائر کلیسا در پیش می‌گرفتند به درک و بینشی دست می‌یابیم .درباره شهری می‌خوانیم که در آن بی‌بندوباری متداول و پاکدامنی ناشناخته بود .جایی که قوانین الهی وسنت مسیح فراموش شده بود ... خواننده درباره خدمات اجتماعی و پزشکان و آموزگاران و کارمندان دولت و برنامه‌های تفریحی یارانه‌ای و خدمات به دقت سازمان یافته پستی، جاسوسی و ضد جاسوسی، نرخ‌ها و مالیات‌ها، ادارات گمرکی، عوارض ممنوعیت‌های وارداتی، روشنایی ناقص خیابانها، منابع ناکافی آب، انحصارات و نرخ گذاریها، حق و حساب‌گیری‌ها، فروش‌های زیرمیزی و بازار سیاه، جلوگیری از عرضه کالاها، افزایش هزینه زندگی و کاهش ارزش پول، کوچک شدن اندازه نان و ناخالصی افزودن آرد، قانون مرور زمان، اشتیاقی جنون آمیز به مسابقه‌های ورزشی و حمایت‌های جنون‌آمیز و خشن هواخواهان گروهها فراوان می‌خواند ."... گفتنی است پروکوپیوس در زمانی پر حادثه زندگی می‌کرد، یعنی زمانی که به خاطر شاهد بودن بر مرگ دوره کلاسیک و زایش قرون وسطی در تاریخ شاخص است .از این رو گزارش‌ها و مشاهدات و مطالب او از ارزش تاریخی فراوان برخوردار است .